تیغ دولبه‌ی شیمی

از همان روزی که بشر نخستین بار سنگ و آتش را به‌کار گرفت ، همواره با « تیغ دولبه » روبه‌رو بوده است ؛ ابزاری که هم می‌تواند سازنده باشد و هم ویرانگر. در جهان امروز ، شیمی بیش از هر دانشی این تضاد را به رخ می‌کشد. کافی است به یک بطری کوچک در آزمایشگاه نگاه کنید ، مایعی بی‌رنگ که در یک شرایط می‌تواند حیات میلیون‌ها نفر را نجات دهد و در شرایط دیگر ، مرگ را با سرعتی هولناک برساند. شیمی درست همانند تیغ جراحی است؛ در دستان پزشکی حاذق زندگی می‌بخشد و در دستان بی‌احتیاط می‌تواند فاجعه‌آفرین باشد.

سمّی که نجات می‌دهد

یکی از حیرت‌انگیزترین نمونه‌ها نیتروگلیسیرین است. این ترکیب ابتدا به‌عنوان یک ماده منفجره شناخته شد و نامش با دینامیت و تخریب گره خورده بود ؛ اما سال‌ها بعد پزشکان کشف کردند که همین ماده می‌تواند رگ‌های قلبی را باز کند و جان بیماران قلبی را نجات دهد. تناقضی عجیب و شگفت‌انگیز ! دارویی که در جیب یک بیمار آرام‌بخش است ، می‌تواند در میدان جنگ مرگبارترین سلاح باشد.

شیمی و زندگی روزمره

شاید باورش سخت باشد اما بسیاری از مواد شیمیایی خطرناک ، در زندگی روزمره ما نقش حیاتی دارند.

• کلر : در جنگ جهانی اول به‌عنوان گاز خفه‌کننده به‌کار رفت، اما همین عنصر امروز آب آشامیدنی ما را ضدعفونی می‌کند و جلوی شیوع وبا و حصبه را گرفته است.
• اسید سولفوریک : مایعی خورنده و خطرناک که در صورت تماس با پوست می‌تواند سوختگی شدید ایجاد کند، اما قلب تپنده صنایع شیمیایی است و بدون آن تولید کود شیمیایی، باتری و بسیاری از محصولات دیگر ممکن نبود.
• بوتولینوم (بوتاکس) : سمی کشنده ‌تر از سیانید ، اما در دوز بسیار کم به درمان بیماری‌های عصبی و حتی زیبایی صورت کمک می‌کند.

مرز باریک میان دانش و فاجعه

تاریخ شیمی پر است از نمونه‌هایی که نشان می‌دهد استفاده‌ی نادرست چه عواقبی دارد. در قرن نوزدهم ، استفاده از جیوه در صنعت کلاه‌سازی کارگران را به‌تدریج دچار اختلالات عصبی کرد ؛ پدیده‌ای که بعدها به «دیوانه مثل یک کلاه‌ساز» شهرت یافت. یا در جنگ‌های جهانی، همان کلری که امروز مایه نجات بشر است، به‌عنوان سلاحی مرگبار جان هزاران نفر را گرفت. این تضاد نشان می‌دهد که شیمی به خودی خود نه خوب است و نه بد؛ همه‌چیز به چگونگی بهره‌گیری ما برمی‌گردد.

شیمی ؛ تیغ جراح یا خنجر مرگ ؟

شیمی همانند یک تیغ جراحی است. این تیغ می‌تواند با ظرافت و مهارت جان هزاران نفر را نجات دهد، یا با بی‌احتیاطی کوچک‌ترین خطی، جان‌ها را بگیرد. تمدن امروز ما بر شانه‌های شیمی ایستاده است: از داروهایی که در قفسه‌های داروخانه می‌بینیم گرفته تا سوخت‌هایی که شهرها را روشن نگه می‌دارند. اما همین علم در غیاب اخلاق و نظارت می‌تواند به ابزاری ویرانگر بدل شود.

–تیغ دولبه‌ی شیمی– استعاره‌ای از قدرت بی‌کران و در عین حال خطرناک این علم است. همان‌طور که آب می‌تواند هم تشنگی را رفع کند و هم در قالب سیل ویرانگر باشد، مواد شیمیایی نیز در مرز باریک میان مرگ و زندگی حرکت می‌کنند. آنچه اهمیت دارد، چگونگی استفاده‌ی ما از این ابزار عظیم است. شیمی می‌تواند جهانی سالم‌تر، ایمن‌تر و پیشرفته‌تر بسازد، به شرطی که آن را با خرد، اخلاق و مسئولیت همراه کنیم.

نویسنده و گردآورنده : امیر حسین کیوان شکوهی