سرگذشت اصول و مبانی اخلاق پزشکی
از گذشته تا امروز :
اصول اخلاق پزشکی ریشه های عمیقی در تاریخ دارد که به سوگندنامه بقراط و آموزه های ادیان مختلف از جمله مسحیت ، اسلام و یهودیت باز میگردد. اولین اصول اخلاق پزشکی در قرن پنجم میلادی تدوین شد و در طول گذشت زمان با مشارکت اندیشمندان و صاحب نظران مسلمان مانند اسحاق بن علی رهاوی تکامل یافت و دستخوش تغییراتی نیز شد.
امروزه ، ما با چهار اصب بنیادین در اخلاق پزشکی روبه‌رو هستیم : احترام به خودمختاری بیمار ، سودرسانی ، عدم آسیب رسانی و عدالت .
همچنین با پیشرفت های چشمگیر در حوزه هایی مانند ژنتیک و سلول های بنیادی ، اهمیت این اصول بیش از پیش نمایان شده است .
اصول اخلاق پزشکی تاریخچه‌ای غنی دارد که به قرن پنجم میلادی در دوران تئودوریک کبیر باز میگردد. درواقع ، این اصول از
آموزه‌های ادیان مختلف از جمله ، مسیحیت ، اسلام و یهودیت نشئات گرفته و با سوگندنامه بقراط پیوند خورده است
چارچوب اصلی برای تحلیل مسائل اخلاقی در پزشکی ، روش بکارگیری (( اصول چهارگانه )) است که توسط بیوجامپ و جیمز چیلدرس معرفی شده است . این چهار اصل به عنوان ابزاری کاربردی برای تصمیم گیری در موقیت های پیچیده پزشکی عمل میکنند
اصول اخلاق پزشکی چهار اصل بنیادین دارد که راهنمای تصمیم‌گیری اخلاقی در پزشکی و مراقبت‌های بهداشتی هستند. این اصول که اولین بار توسط بیچم و چایلدرس (Beauchamp & Childress) در کتاب «اصول اخلاق زیستی» معرفی شدند، به شرح زیر هستند :
اصل احترام به خودمختاری (Autonomy)
- به این معناست که بیمار حق دارد در مورد سلامت خود تصمیم‌گیری کند.
- پزشک باید اطلاعات لازم را به زبان ساده و قابل فهم به بیمار ارائه دهد تا او بتواند انتخاب آگاهانه‌ای داشته باشد.
- مثال: احترام به تصمیم بیمار برای رد یا پذیرش درمان خاص، حتی اگر پزشک با آن مخالف باشد.
- یعنی بیمار باید با اختیار و آگاهی کامل انتخاب کند و پزشک ملزم به احترام گذاشتن به انتخاب بیمار است –
لازمه‌های این اصل:
- اطلاع‌رسانی کامل : بیمار باید اطلاعات کافی و درست درباره شرایط و گزینه‌های درمانی داشته باشد .
- رضایت آگاهانه(Informed Consent) : هرگونه مداخله ی پزشک باید با رضایت بیمار و پس از آگاهی کامل بیمار انجام شود
- حق رد درمان: حتی اگر درمان برای بیمار مفید باشد ، باز هم این حق را دارد
اصل نیکوکاری (Beneficence)
- پزشک باید به نفع بیمار عمل کند و تلاش کند بیشترین سود و منفعت را برای او فراهم آورد.
- شامل تشخیص صحیح، درمان مناسب، و تلاش برای کاهش درد و رنج بیمار است.
– پزشک باید همیشه به نفع بیمار عمل کند ، یعنی کاری انجام دهد که بیشترین سود رو به سلامت و رفاه بیمار برساند-
اصل پرهیز از آسیب (Non-maleficence)
- «نخست، آسیب نرسان» (Primum non nocere) یکی از اصول کلیدی در اخلاق پزشکی است.
- پزشک نباید کاری انجام دهد که به بیمار آسیب برساند، حتی اگر نیتش خیر باشد.
- این اصل در تعادل با اصل نیکوکاری قرار می‌گیرد؛ گاهی درمان‌ها هم سود دارند و هم عوارض، و پزشک باید بین آن‌ها تعادل برقرار کند.
– پزشک باید مطمئن شود که اقداماتش به بیمار آسیب نمیرساند یا حداقل اسیب وارده کمتر از منفعت آن است –
*گاهی درمان ممکن است ضررهایی داشته باشه مانند عوارض دارو ، اما اگر سود درمان بیشتر از عوارض آن باشد ، هنوز اخلاقی محسوب میشود !*
اصل عدالت (Justice)
- به معنای توزیع عادلانه منابع پزشکی، فرصت‌ها و خدمات درمانی است.
- همه بیماران باید به طور برابر و بدون تبعیض از مراقبت‌های پزشکی برخوردار شوند، صرف نظر از نژاد، جنسیت، سن، طبقه اجتماعی یا توان مالی.
– منابع درمانی باید منصفانه و بدون تبعیض بین افراد تقسیم شود. هیچ‌کس نباید به‌خاطر شرایط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، جنسیتی یا نژادی از درمان محروم شود-
اشکال مختلف عدالت:
- عدالت توزیعی مانند توزیع دارو، تخت ICU یا خدمات بیمه‌ای
- عدالت رویه‌ای: فرآیند تصمیم‌گیری در درمان باید برای همه یکسان باشد
علاوه بر چهار اصل کلاسیک اخلاق ، با پیچیده‌تر شدن علوم پزشکی، تکنولوژی، و دغدغه‌های اجتماعی، اصول یا ارزش‌های اخلاقی جدیدتری هم مطرح شدن. این اصول به‌صورت رسمی جایگزین چهار اصل نشد اما به‌عنوان مکمل و توسعه‌دهنده‌ی اخلاق پزشکی مدرن شناخته میشوند.
اگر تمایل به دانستن درمورد تاثیر ترکیبات شیمیایی جدید در درمان بیماری‌های مزمن را دارید ، پیشنهاد میشود روی این متن کلیک کنید.
اصول اخلاقی نوین :
صداقت و شفافیت (Truthfulness & Transparency)
پزشکان مستلزم است که اطلاعات کامل، دقیق و واقعی را در اختیار بیمار بذارد حتی اگر اون اطلاعات ناراحت‌کننده باشد چرا که باعث اعتماد بیمار به تیم درمان میشود و تصمیم‌گیری آگاهانه رو امکان‌پذیر میکند
رازداری (Confidentiality)
اطلاعات پزشکی بیمار باید کاملاً محرمانه باقی بماند ، مگر در مواردی که افشای اطلاعات برای حفظ جان یا سلامت دیگران ضروری باشد !
احترام به کرامت انسانی (Human Dignity)
مسئولیت‌پذیری حرفه‌ای (Professional Responsibility)
پزشک باید خود را نسبت به تصمیماتش پاسخ‌گو بداند حتی اگه نتیجه مطلوبی نداشته باشد.
همدلی (Empathy)
توانایی درک احساسات، ترس‌ها و نگرانی‌های بیمار.
* پزشک نباید فقط درمانگر باشد، بلکه شنونده‌ی خوبی هم باید باشد*
پایداری و اخلاق محیط زیست (Environmental Ethics)
اخلاق پزشکی ، امروزه فقط به افراد محدود نیست؛ بلکه به محیط زیست، مصرف منابع، و اثرات زیست‌محیطی درمان‌ها هم توجه دارد.
اخلاق پزشکی ، شالوده‌ای اساسی برای ایجاد اعتماد، احترام و مسئولیت در روابط بین پزشک و بیمار است. چهار اصل بنیادین آن نه تنها راهنمای تصمیم‌گیری بالینی هستند، بلکه ستون‌هایی برای تضمین کرامت انسانی در فرآیند درمان نیز به‌شمار می‌آیند.
در عصر حاضر که پیشرفت‌های سریع علمی و فناوری‌های نوین مسائل پیچیده‌تری را وارد فضای پزشکی کرده‌اند، پایبندی صرف به این اصول کلاسیک کافی نیست. به همین دلیل، اصول مکملی نیز وارد گفتمان اخلاق پزشکی شده‌اند. این اصول کمک میکنند پزشکان تصمیماتی بگیرند که نه‌تنها از نظر فنی صحیح‌اند، بلکه از نظر انسانی، اجتماعی و روانی نیز مورد پذیرش واقع شوند.
در نظام سلامت ایران نیز، قوانین و آیین‌نامه‌های سازمان نظام پزشکی تلاش کرده‌اند تا این اصول را به‌طور رسمی در رفتار حرفه‌ای پزشکان نهادینه کنند. آموزش اخلاق حرفه‌ای در دانشگاه‌های علوم پزشکی، نظارت بر تخلفات اخلاقی و تأکید بر حقوق بیماران، نشانه‌هایی از این تلاش‌اند.
در نهایت، می‌توان گفت اخلاق پزشکی تنها یک «قانون‌مداری حرفه‌ای» نیست؛ بلکه نوعی بینش انسانی و تعهد درونی است که پزشک را به «خدمت صادقانه»، «رفتار مسئولانه» و «نگاه انسانی» به بیمار دعوت میکند. هر چقدر که تکنولوژی پیشرفت کند، این اصول هستند که به پزشکی معنا و روح می‌بخشند.
نویسنده : امیرحسین کیوان شکوهی
برای مطالعه ی مقالات بیشتر، به سایت کیمیانوین مراجعه کنید.
